رقابت ایران و ترکیه بر سر منطقه نفت‌خیز موصلِ عراق

سرویس بین الملل- تمرکز فزاینده ترکیه بر روی ناحیه سنجار در عراق در ارتباط با رقابت گسترده‌تر با ایران برای نفوذ بر موصل است.

به گزارش آفتاب‌نیوز؛ سایت "المانیتور" در گزارشی درباره رقابت رو به افزایش ایران و ترکیه برای اعمال نفوذ و کنترل بر موصل می‌افزاید: "تلاش ترکیه برای انجام کارزار نظامی با هدف بیرون راندن شبه نظامیان کرد از ناحیه سنجار در شمال عراق مربوط به رقابت میان ایران و ترکیه برای اعمال نفوذ بر ناحیه نفت‌خیز موصل است که بسیاری از ترک‌ها آن را میراث از دست رفته دوره عثمانی قلمداد می‌کنند.

اوایل هفته جاری، "محمد جواد ظریف" وزیر خارجه ایران گفته بود که تهران حضور نظامی ترکیه در سوریه و عراق را نمی‌پذیرد و سیاست آنکارا در قبال دمشق و بغداد را اشتباه خوانده بود. البته یک مقام ناشناس وزارت خارجه ایران این موضع را تکذیب کرد.  با این وجود، این موضوع نشان می‌دهد که شکاف و تنش در رابطه میان ایران و ترکیه در حوزه میدانی وجود دارد.

در حالی که نیرو‌های نظامی ترکیه در اواسط ماه فوریه حمله به شبه نطامیان پ ک ک در شمال عراق را انجام دادند، نیرو‌های شیعه حشد الشعبی وابسته به ایران سه گردان خود را در سنجار مستقر کردند که در غرب موصل در امتداد مرز سوریه قرار دارد.

فرماندهان آن گروه شبه نظامی شیعه اعلام کردند که این استقرار نیرو برای مقابله با تهدید متوجه از جانب ترکیه در منطقه بوده است. ترکیه اشاره می‌کند که حضور نیرو‌های پ ک ک در سنجار عاملی برای نگرانی آن کشور است. با این وجود، واقعیت آن است که محاسبات ترکیه با هدف پیش روی به سوی موصل است.

المانیتور مدعی شده است: ایران اشاره می‌کند که هدف‌اش جلوگیری از ظهور دوباره داعش و گروه‌های مشابه در عراق است، اما واقعیت آن است که نگاه آن کشور نیز به سوی موصل است.

برای بسیاری از طیف‌های جناح راست سیاست ترکیه، موصل "سرزمین از دست رفته" پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی قلمداد می‌شود. در دوره زمامداری دولت عدالت و توسعه، آن دولت معاهدات دوران امپراتوری عثمانی درباره استقلال کشور‌های عربی را زیر سوال برده و باعث افزایش تردید در میان اعراب شده است؛ گویا ترکیه قصد الحاق دوباره مرز‌های عثمانی به آن کشور و یا دستکم افرایش نفوذ خود را در آن مناطق دارد.

از دید اردوغان ولایت‌های موصل، کرکوک و سلیمانیه بخش‌های اجرایی دولت عثمانی بوده‌اند. به عبارت دیگر، سلیمانیه، اربیل و دهوک سه منطقه‌ای که امروز تحت کنترل اقلیم خودمختار کردستان عراق قرار دارند بخش‌هایی از استان موصل در دوره عثمانی بوده‌اند. حزب عدالت و توسعه ترکمن‌های تلعفر و کرکوک را مورد حمایت قرار می‌دهد. ترکیه از این طریق قصد دارد کلیت منطقه تاریخی موصل را در زمان مناسب به خاک خود الحاق کند. عثمانی موصل را در سال ۱۹۱۸ میلادی از دست داد و بریتانیا کنترل آن بخش را پس از شکست عثمانی در جنگ جهانی اول برعهده گرفت. در سال ۱۹۲۰ میلادی جنگ استقلال ترکیه به نتیجه رسید. در سال ۱۹۲۶ میلادی، ترکیه با امضای معاهده‌ای از ادعای خود نسبت به موصل چشم‌پوشی کرد. البته از سال ۱۹۳۴ میلادی ۱۰ درصد از درآمد نفت موصل به مدت ۲۵ سال به خزانه ترکیه سرازیر می‌شد. این بخش از معاهده در سال ۱۹۸۶ میلادی خاتمه یافت و متوقف شد؛ زمانی که "تورگوت اوزال" نخست وزیر وقت ترکیه با "صدام حسین" به توافق رسید.

زمانی که امریکا در سال ۱۹۹۱ میلادی به عراق حمله کرد، اوزال با رویای احیای زمامداری ترکیه بر موصل تشویق به آغاز کارزاری در این رابطه شد. تمایل مشابهی در "عدنان مندرس" نخست‌وزیر دیگر ترکیه در سال ۱۹۵۸ میلادی نیز وجود داشت؛ زمانی که عراق به دنبال اتحاد با اردن برآمده بود. مندرس در آن زمان نیرو‌های اطلاعاتی ترکیه را برای انجام عملیات راهی موصل و کرکوک کرد. پس از حمله امریکا به عراق در سال ۲۰۰۳ میلادی، حزب عدالت و توسعه در راستای افزایش نفوذ خود بر عراق و تضعیف موقعیت ایران در عراق رابطه تجاری خود را با اقلیم کردستان عراق تقویت کرد و به گسترش روابط با ترکمن‌های عراق و عرب‌های سنی از طریق "اثیل النجیفی" استاندار سابق نینوا که دوست ترکیه در عراق محسوب می‌شد پرداخت.

در سال ۲۰۱۴ میلادی، زمانی که اهالی موصل از دست داعش فرار می‌کردند، حزب عدالت و توسعه داعشی‌ها را "جوانان خشمگین شورش کرده علیه سیاست‌های شیعه‌گرایانه دولت بغداد" توصیف کرد. با این وجود، زمانی که کنترل کنسولگری ترکیه در عراق نیز به دست داعش افتاد، آنکارا متوجه شد باید جلوی پیشروی نیرو‌های داعش را بگیرد. نیرو‌های افراطی ۴۹ نفر از جمله کنسول ترکیه را در موصل به مدت بیش از سه ماه گروگان گرفتند. علاوه بر آن، ترکمن‌ها که ترکیه به آنان به دید متحدان طبیعی به دلیل اشتراکات قومی نگاه می‌کرد نیز دچار چنددستگی و اختلاف بودند. نکته مهم آن که ترکمن‌های شیعه روابط‌شان را با اعراب شیعه که نزدیک به ایران بودند تقویت کرده بودند موضوعی که به نفع ترکیه نبود".

این سایت در ادامه می‌افزاید: "نیرو‌های ترکیه در موصل برای نقش‌آفرینی در نزدیکی آن منطقه نیرو‌های شبه نظامی موسوم به "حشد الوطنی" تحت رهبری "اثیل نجیفی" را مورد آموزش قرار می‌دهند با این امید که بتوانند روزی کنترل خود را بر کل آن ناحیه اعمال کنند.

از سوی دیگر، دولت ترکیه مخالف حضور و فعالیت شبه نظامیان حشد الشعبی است و در رسانه‌های خبری مورد حمایت دولت ترکیه از آن گروه تحت عنوان "گروه تروریستی شیعه" یاد می‌شود. از دید اردوغان تنها اعراب سنی، ترکمن‌ها و کرد‌های سنی باید در موصل مستقر باشند و نه شیعیان. اکنون ترکیه در پوشش کمک‌های بشردوستانه قصد احیای نفوذ خود را بر موصل دارد و ساختمان تازه‌ای را برای بازگشایی دوباره کنسولگری خود در موصل اجاره کرده است. دولت بغداد، اما تحت فشار جناح‌های مورد حمایت ایران هنوز با بازگشایی کنسولگری موافقت نکرده است.

نیرو‌های ائتلاف در سال ۲۰۱۶ میلادی در جریان حمله علیه نیرو‌های داعش ساختمان کنسولگری ترکیه را نابود کرده بودند. در مقابل، ایران از طریق نیرو‌های حشد الشعبی نفوذ گسترده‌ای در موصل پس از سقوط داعش پیدا کرده است.

یک منبع ترکمن در موصل به "المانیتور" می‌گوید: "ترکمن‌های شیعه، ایزدی‌ها و سایر اقلیت‌ها ارزش زیادی برای کمک حشد الشعبی به منظور پایان یافتن نفوذ داعش بر موصل قائل هستند. این موضوع باعث ایجاد فضای لازم به منظور اعمال نفوذ ایران بر موصل شده است. آن کشور اجرای پروژه‌های اقتصادی را نیز در موصل دنبال می‌کند. از دید ترکیه، اما حشد الشعبی مشابه پ ک ک است با این تفاوت که وابسته به ایران است. از دید ایران حفظ نفوذ بر موصل مسیر دسترسی تهران به سوریه از طریق مرز عراق و سوریه را باز نگه می‌دارد. البته در طرف سوریه، مناطق مرزی در کنترل نیرو‌های دموکراتیک سوریه تحت رهبری کرد‌ها قرار دارند که مورد حمایت امریکا هستند. این بدان معناست که ایران اکنون دست بازی در مرز ندارد. ترکیه تاکنون در سیاست خود در حمایت از ترکمن‌ها موفق نبوده چرا که طیف شیعه ترکمن‌ها نزدیک به ایران هستند. همچنین، برخی از سیاستمداران محلی سنی در عراق نیز به جای ترکیه ترجیح می‌دهند با عربستان همکاری کنند".