وضعیت سدسازی در بطن طرح‌های عمرانی ساسانیان + اسامی برخی از سد‌های آن دوره

به گزارش خبرنگار اقتصاد و انرژی گروه اقتصادی باشگاه خبرنگاران جوان، سدسازی تنها در کشورهای دیگر بلکه در ایران نیز سابقه ای دیرینه دارد که به پیش از اسلام و یا حتی دوران هخامنشیان و ساسانیان باز می گردد.

شهرسازی در زمان ساسانیان

جامعه ساسانی یک جامعه شهرنشینی بود و از این رو ساسانیان طرح‌های شهرسازی و عمرانی مدونی داشتند. در پایان دوره ساسانیان، میان‌رودان بیشترین چگالی جمعیت را داشت که این به دلیل پروژه‌های شهرسازی، سدسازی و راه‌سازی ساسانیان در قلب شاهنشاهی بود.

بنیان نهادن شهر‌ها اصلی‌ترین برنامه عمرانی ساسانیان بود که پیامد‌های سیاست، اجتماعی و اقتصادی برای جامعه ایران در اواخر دوره باستان داشت.

این مطلب را از دست ندهید: آتشکده سیاهگل را بیشتر بشناسید+ تصاویر

متن پهلوی شهرستان‌های ایران‌شهر شور شاهان ساسانی برای بنیان‌نهادن و بازسازی شهر‌ها به نام خودشان را نشان می‌دهد. اردشیر یکم و شاپور یکم دو تن از شاهان شهرساز ساسانی هستند.

شهر‌های بسیاری وجود داشتند که ساکنین آن‌ها رومی‌ها، گوت‌ها، و اقلیت‌های دینی تحت فشار مثل مسیحیت و شاید هم بت‌پرستان و دیگر اسیرانی بودند که از جنگ‌های با روم گرفتار شده بودند.

این اسیرگیری‌ها و اسکان آن‌ها در شاهنشاهی باعث سکونت جمعیتی از غیرایرانی‌ها در شاهنشاهی شد که بسیاری از آن‌ها کارگران ماهر و مهندسین بودند که از آن‌ها در کار ساخت و ساز شهر‌ها و سد‌ها و راه‌ها استفاده شد و سبب آشنایی ایرانی‌ها با تکنولوژی رومی گردید و باعث گسترش مسیحیت در ایران شد. در مورد عشایر و قبیله‌های بیابانگرد که در فارسی میانه به آن اصطلاحاً «کرد» می‌گفتند (با قوم کرد اشتباه نشود)، شواهد کمتری وجود دارد.

بر پایهٔ گزارش ابن بلخی که اظهار داشته آن‌ها در ارتش ساسانیان به خدمت گرفته شدند، نشان می‌دهد که اقوام بیابان‌گرد در نهایت توسط دولت به عنوان نیروی کار به کار گرفته شده‌اند.

این مطلب را از دست ندهید: کشف 800 سکه‎ تاریخی تقلبی و دستگیری جاعل سکه در شوش

از جمله آن‌ها می‌توان به دیلمیان، گیلانیان، کرمانی‌ها و کرد‌ها اشاره کرد که هم در دوره ساسانی و هم در دوره اسلامی در ارتش به کار گرفته شدند.

سد سازی در زمان ساسانیان

در زمان ساسانیان و هنگام حکومت شاپور اول، ارتش شکست خورده والرین رومی که مرکب از ۷۰۰۰۰ هفتاد هزار نفر می‌شد به اسارت ایرانیان درآمد، شاپور از این اسیران برای ساختن ساختمان‌هایی در ایران استفاده کرد. یکی از این ساختمان‌ها «سد شادروان شوشتر» بر روی رودخانه کارون به شمار می‌آید. شوشتر که در کناره شرقی کارون بر روی ساحل سنگی ساخته شده از زمان ساسانیان یکی از شهر‌های مهم بود.

از زمان ایلامیان و دوران اولیه سلسله ساسانی برای بالا بردن سطح آب در کارون تا به سطح شهر شوشتر سدی بر روی این رود زده بودند.

ببینید: شهر زیر زمینی دوران ساسانیان در آستانه نابودی

ابن حوقل در صورة الارض راجع به شادروان شوشتر می‌نویسد:

«سرزمین خوزستان در محلی مستوی و هموار قرار گرفته است و دارای آب‌های جاری است. بزرگترین رود‌های آن شوشتر است که شاپور شادروان (سد معروف) را در دروازه شوشتر بر آن ساخت تا آب آن بالا آمد و به ثمر رسید چه شوشتر در زمین مرتفعی قرار دارد.»

اینطور که از شواهد می توان نتیجه گرفت، سد اولیه بر روی کارون از لحاظ بالابردن سطح آب چندان رضایت بخش نبود  پس ایران رومی را برای رفع نقایص به کار گماشتند. احتمالا علاوه بر نیروی کارگری چندین مهندس نیز در سپاه روم بوده اند. گام نخست، ایجاد رودخانه‌ای انحرافی «گرگر» بوده که در هنگام ساختن سد آب کارون را هدایت می‌کرده است.

این سد که پس از تعمیر‌های پشت سر هم تا کنون به جا مانده است «بند میزان» نام دارد. سد دارای سرریز‌هایی است که در هنگام بالا آمدن آب اضافی آن را تخلیه می‌کرده است. پهنای این سد بین ۱۰ تا ۱۲ متر است. ساختن این سد از سه تا هفت سال طول کشید و هنگامی که ساختمان آن پایان یافت.

ورودی رود گرگر با بند دیگری بسته شد که امروزه «بندقیصر» نامیده می‌شود. این سد نیز که تا کنون به جا مانده از تکه‌های بزرگ سنگی که با بست‌های آهنی به یکدیگر محکم شده اند ساخته شده است.

برای کنترل آب رودگرگر شش سرریز در آن سد ساخته شده بوده است. کانال گرگر پس از گذشتن نزدیک به ۳۰ کیلومتر به سوی جنوب دوباره به کارون می‌پیوندد. نشانه‌های موجود چنین می‌گوید که برای آبیاری نهر‌های دیگر نیز بر روی این کانال زده شده بوده است.

به نظر می‌رسد که این نخستین بار در تاریخ سد سازی است که برای ساختن سدی بر روی رودخانه ای، برای آن کانال انحرافی ساخته اند و به ویژه از دیدگاه مهندسی با توجه به مقدار آب کارون این خود پروژه با اهمیتی به شمار می‌رفته است.

از کتاب تحفة العالم درباره ساختمان سد شادروان چنین آمده است:

«.. ذوالاکتاف بعد از قلع و قمع اعراب به جنگ قیصر کمر بسته او را مغلوب و اسیر کرد و به ایران قصد داشت و پس از مؤاخذه و مصادره به او فرمود که اگر نجات خود را می‌خواهی ممالکی را که از قلمرو من خراب کرده‌ای بساز و، چون شاپور را به عمارت و آبادی شوشتر رغبتی بوفور بود. قیصر التزام نمود که ابتدا شادروان شوشتر را بسازد و چنان کند که در حوالی شهر زرع مایی توانند کرد. قیصر، چون بر جان خود ایمن گشت ... بفرمود تا مهندسین با فرهنگ ار روم ... و مهندسان بعد از آنکه ترازوی آب را بر‌آورد کردند، دیدند که به سبب بسیاری رودخانه و شدت جریان آب ساختن شادروان محال و زمین رودخانه را سنگ بست نمودن که دیگر باره عمیق نشود ممکن نیست مگر آن که آب را اولا به طرف دیگر جاری کنند تا آب از رودخانه منقطع گردد بعد از ساختن زمین رودخانه شادروان باز آب را به این طرف سردهند و آن رخنه را ببندند...»

در شاهنامه فردوسی اشاره به این موضوع شده که سازنده و مهندس شادروان شوشتر شخصی به نام «برانوش» بوده است.

این مطلب را از دست ندهید: ناگفته‌های دوران اشکانیان و ساسانیان در گیلان بازگو می‌شود

ساختمان سد شادروان در زمان شاپور ساسانی در ۲۸۰ میلادی پس از سه سال عملیات ساختمانی به اتمام رسید. در ساختمان این سد برای پیوند و پا برجایی سنگ‌های گرانیت به کار برده اند.

بنا به شرح کتاب مجالس المومنین نوشته طبری عمود‌های آهنین که در سرب قرار داشته نیز در آنجا به کار رفته بوده است. یکی از بند‌های دیگری که پس از سد شوشتر ساخته شد سد اهواز بوده است که نشانه‌های آن هنوز هم به چشم می‌خورد. درازای این سد بیش از ۱۰۰۰ هزار متر بوده و احتمالا ۸ متر ضخامت (پهنا)‌داشته است.

مقدسی جغرافی دان اسلامی سده سوم هجری درباره سد اهواز چنین می‌گوید:

«میان این دو بخش ( اهواز را ) پل «هندوان» که با آجر ساخته شده پیوند می‌دهد. روی این نهر (مسرقان) دولاب‌های بسیار است که فشار آب آن‌ها را می‌گرداند و «ناعور»‌خوانده می‌شوند.

سپس آب در کاریز‌ها که در بالا نهاده شده می‌آید. بستر رودخانه نیز از پشت جزیره‌ای به اندازه یک صد درس به یک شادروان که (دیواره‌ای) از سنگ ساخته شده بر می‌خورد و بازگشته (و دریاچه می‌شود با فواره‌های شگفت انگیز) و به سد جویبار می‌افتد که به آبادی‌ها می‌رود و کشتزار‌ها را سیراب می‌کند. ایشان می‌گویند:‌اگر شادروان نبود اهواز آباد نبود چه در آن هنگام از آب‌هایش بهره برداری نمی‌شد. شادروان در‌هایی دارد که هنگام افزایش آب آن‌ها را باز می‌کنند . صدای آب سرریز شده از شادروان در بیشتر سال آدمی را از خواب باز می‌دارد.»

بند دیگری که در سده چهارم پس از میلاد توسط شاپور دوم (و یا احتمالا بازمانده‌اش اردشیر دوم) ساخته شده سد پل گونه دزفول است که بر روی رودخانه کوفه زده شده و در محل پی پل قرار گرفته بوده است. از زمان ساسانیان نام سد دیگری به نام «بند قیر»‌بر روی رودخانه کارون در محل پیوستن دو رود آب گرگر و آب دز به کارون بر جای مانده که پس از سد‌های شوشتر و اهواز از مهم‌ترین سد‌های روی کارون به شمار می‌آمده است.

چنان که پیداست نام این سد نماینده کاربرد «قیر» برای آب بندی آن به منظور افزایش پا بر جایی و سختی و استحکام سد بوده است. پادشاهان و مهندسان ساسانی افزون بر ساختن سد بر روی کارون و کرخه در سرزمین عراق امروزی نیز به ساختن سد‌هایی به ویژه در کرانه شرقی اروند بین سامره و کوت مبادرت کردند.

ساسانیان سیستم آبیاری رودخانه دیاله را گسترش دادند و در پدید آوردن نهر‌ها تا آنجا پیش رفتند که نیاز به مقدار آبی بیشتر از آنچه که دیاله می‌توانست بدهد پیش آمد. این گره به کمک رودخانه اروند گشوده شد، بدین معنی که ابتدا آب آن را با ابزار‌های بالا بردن آب و سپس با کانال‌های عظیم بالا می‌بردند و آن را بدینوسیله به رود دیاله سوار می‌کردند.

گسترش شبکه آبیاری در جنوب ایران و بین النهرین در زمان خسرو اول پادشاه ساسانی (۵۷۹ ۵۳۱ م) به درجه بالای خود رسید. یکی از نمونه‌های این گسترش کانال نهروان بوده است که از پشت سد بر روی اروند نزدیک محلی به نام دور ((Dur تغذیه می‌شده است.

این کانال بعد‌ها در زمان خلفای عباسی تعمیر شد. کانال نهروان در محل باکوبه (واقع در پنجاه و سه کیلومتری شمال شرقی بغداد و حدود ۱۱۰ کیلومتری پایین دست سد) به رودخانه دیاله می‌رسید.۱۰ نکته جالب توجه آن است که کانال نهروان و رودخانه دیاله در یک سطح و بدون هیچگونه کنترل مجازی به یکدیگر می‌رسیدند و این نشان دهنده آن است که مهندسان ساسانی می‌توانسته اند جای سد را طوری برگزینند که این جریان و ارتباط طبیعی با دقت انجام گیرد؛ و این خود نمایشگر تبحر آنان در پیاده کردن نقشه و نقشه برداری ساختمان‌ها و تأسیسات بوده است.

در حدود سی و شش کیلومتری جنوب باکوبه سدی به نام سد بلادی برای کنترل جریان آب در دیاله ساخته شده بود که آب دیاله را به داخل کانال کوتاهی (که در زیر بغداد و بالای تیسفون به اروند می‌ریخت)‌کنترل می‌کرد.

این مطلب را از دست ندهید: کشف طلا از دوره ساسانیان + تصاویر

افزودن بر سد‌ها و پل‌هایی که شرح آن‌ها آمد از باستان در سرزمین خوزستان بندها، پل‌ها و سد‌های دیگر نیز ساخته شده بوده است که به آبیاری زمین‌های پیرامون کمک فراوان می‌کرده اند برخی از این سد‌ها عبارت بودند از:

• سد قلعه رستم: این سد در ۳۳ کیلومتری شمال شوشتر بر روی کارون که دارای سه دهنه بزرگ از بالا به پایین بوده است. نهری را که از این سه سد آب می‌گرفته نهر «جوی بند» و یا «دیم چه» می‌گفته اند. درازای این نهر آبیاری ۱۸ کیلومتر بوده است.
• سد شعیبیه: که در ۲۴ کیلومتری جنوب غربی شوشتر و بر روی رودخانه دز ساخته شده بوده است.
• سد کارون: که در ۸ کیلومتری شمال اهواز قرار داشته است.
• سد عجیرب:که در ۳۶ کیلومتری شوشتر روی رودی با همان نام احداث شده است.
• سد کرخه: این سد در ۱۵ کیلومتری شمال حمیدیه واقع بوده و پیش‌تر به آن سد نهر هاشم می‌گفته اند.
• سد ابوالعباس: در ۱۸ کیلومتری رامهرمز واقع است و از سه دهانه تشکیل می‌شده است.
• سد ابوالفارس: در جنوب شرقی رامهرمز.
• سد جراحی: در ۲۹ کیلومتری جنوب رامهرمز.
• دژ باستانی ایزد : یکی دیگر از آثار تاریخی دوران ساسانی دژ باستانی ایزد خواست و آثار تاریخی مربوط به آن است. این آثار که در راه اصفهان به شیراز در ۴۱ کیلومتری جنوب اصفهان واقع شده شامل قلعه، آتشگاه، پل، کاروانسرا و سد نزدیک آن است.
• سد ایزد خواست (یزد خواست): این سد در ده کیلومتری جنوب دهکده یزد خواست قرار گرفته و درازایش ۶۵ متر و پهنای آن نزدیک ۶ متر است. از ویژگی‌های این بند که تنها بخشی از آن برجای مانده است، آن است که این سد از نوع قوسی بوده است.سد یزد خواست، را می‌توان آن را نخستین بند قوسی جهان دانست از بنا‌های دوره ساسانی است. مصالح ساختمانی سد شامل سنگ لاشه و ملات گچ و ساروج و نمای آن از سنگ تراشیده با اندود ساروج است. چنان که پیداست این بند برای جمع کردن آب‌های بهاری و جلوگیری از جریان سیل در منطقه ایزد خواست ساخته شده بوده است.
• سد سکندر: درباره دیواره یا سدی که در تاریخ به نام سد سکندر موسوم گشته نوشته‌ها و اخبار متعددی ذکر شده است. عده‌ای معتقدند اسکندر مقدونی در لشگر کشی‌های خود به شرق در منطقه ماوراء النهر بنا به درخواست مردم منطقه که مرتبا در معرض تهاجم قومی به نام یأجوج و مأجوج بوده اند. این سد را رد دهانه دره‌ای بنا می‌کند تا جلوی مهاجمان گرفته شود. البته در انتساب بنای مذکور به اسکندر جای شک فراوان وجود دارد و می‌تواند مانند بسیاری از داستان‌های تخیلی و ساختگی مربوط به اسکندر مطرود تلقی شود. اسکندر مهاجم با تهاجم سریع خود و مدت کمی که در اختیار داشته و مرتبا در حال حمله و لشکر کشی بوده، بعید است که چنین کار عظیمی را انجام داده باشد.

انتهای پیام/